De toekomst van werk in het post-Covid19 tijdperk
Hoe verandert ons werk in de toekomst na covid? Ik volg al heel erg lang het onderwerp ‘de toekomst van werk‘. Ik geef er al jaren lezingen over (de toekomst van werk, bekeken door de lens van technologie), schrijf er artikelen over (AI verandert de arbeidsmarkt sneller dan wij denken en Welke talenten van jou kunnen niet door technologie worden overgenomen?) en behandel het als onderwerp in mijn podcast.
Dat was allemaal nog voor de Covid19 pandemie. En dat de pandemie invloed heeft op ons werk, nu en in de toekomst is zeker. Dat zien we nu al heel concreet in het hier en nu, maar ook zeker in de toekomst. Laat me jullie meenemen. (leestijd: 9 minuten)
Toekomst van werk na covid: verlies van banen
Er is nogal wat gebeurd in de eerste helft van 2020. Veel mensen wereldwijd en ook in Nederland zijn bijvoorbeeld hun baan verloren. En hebben we het nog niet eens over de onzichtbare werkloosheid, omdat de overheid op dit moment nog heel veel banen financiert van mensen die eigenlijk geen werk meer hebben. We zien dat tijdelijke contracten en uitzendwerk zoveel mogelijk wordt stopgezet. De flexibele schil wordt afgepeld. Voornamelijk jongeren met een tijdelijk contract worden de dupe. Wanneer zij weer aan de slag kunnen is koffiedik kijken. De economische vooruitzichten zijn somber. Veel mensen gaan nog hun baan verliezen helaas.
Toekomst van werk na covid: thuiswerken is het nieuwe normaal
We werken massaal thuis. En: dat zal nog wel een tijdje zo blijven. Zolang er geen vaccin is blijft het thuiswerken noodzakelijk denk ik.
Gelukkig hebben we in Nederland een sterke digitale infrastructuur en zijn Nederlanders over het algemeen digitaal vaardig. We werken allemaal online: delen onze bestanden via de cloud, praten met elkaar via videoconferentie platforms en delen met allerlei digitale tools onze agenda’s, notities en Powerpoints. Het “netwerk effect” dat nodig is om dit soort grote verandering te bewerkstelligen duurt normaal gesproken jaren maar is nu in een snelkookpan terechtgekomen en was binnen een paar weken een feit.
En waar we vroeger de vraag stelde: is er een specifieke reden dat deze vergadering online moet? Wordt dat in de toekomst: is er een specifieke reden dat we elkaar persoonlijk moeten zien? Video-overleg wordt de norm. Alles waar je zelf niet fysiek naartoe hoef te gaan gaat virtueel.
Voor altijd thuiswerken?
Bedrijven als Twitter, Facebook en talloze andere cloud- en ICT bedrijven moedigen medewerkers aan om thuis te blijven werken, ook wanneer er een vaccin voor Covid19 is gevonden. Bedrijven kijken kritisch naar hun kantoorruimte: wat hebben we daadwerkelijk nodig? Niet alleen omdat het thuiswerken in sommige gevallen veel beter bevalt dan verwacht, maar ook om de kosten te reduceren in de komende economische zware tijd.
Dit allemaal gezegd hebbende, verwacht ik overigens dat het bij de meeste bedrijven niet meer gaat gebeuren dat 100% van het personeel weer naar kantoor gaat. Het flexibel kunnen zijn in eigen werkuren, minder tijd kwijt zijn aan reistijd, het beter kunnen concentreren en toegenomen autonomie bevalt de meeste mensen beter dan verwacht. En de slechte koffie, het stilstaan in de file en de roddel en achterklap van collega’s worden door veel Nederlanders volgens mij gemist als kiespijn.
Toekomst van werk na covid: werk-privé balans
Wel hoor en lees ik dat veel mensen moeite hebben om hun werk-privé balans in evenwicht te houden. Met name de mensen met kinderen. Het gevoel dat werk en privé in elkaar overlopen is de afgelopen maanden erg prominent geweest natuurlijk en sommige mensen vragen zich dan ook hardop af of ze iedere dag werken vanuit huis of slapen op kantoor.
Er wordt geklaagd over eenzaamheid, het wegvallen van structuur, het missen van de lunchpauze met collega’s, het samen lachen, het delen van lief en leed en de rit naar huis aan het einde van de werkdag met je favoriete Spotify-lijst.
Toekomst van werk na covid: work-from-home backlash
Dat is volgens mij niet te onderschatten. Ik geloof dus ook dat we dit jaar nog een “work-from-home backlash” krijgen. De overduidelijke mededeling vanuit sommige medewerkers dat ze graag weer op kantoor willen werken.
Ik denk namelijk dat het kantoor niet enkel en alleen als werkplek gezien moet worden. Het lijkt erop dat sommige bedrijven de onzichtbare voordelen van het fysieke samenzijn lijken te vergeten in hun haast in om de dure huurcontracten van kantoorpanden op te zeggen.
Het kantoor is ook immers ook de plek waar werknemers kennis uitwisselen, samen op nieuwe ideeën komen, nieuwe collega’s leren kennen, creatief zijn, onderling contact maken, lachen, vriendschappen ervaren en voelen dat ze horen bij een groep; onderdeel uitmaken van iets veel groters dan zichzelf. Het zijn de onzichtbare aspecten van kantoor die je niet kunt uitdrukken in cijfers. Het zijn de onzichtbare aspecten van wat een bedrijf een bedrijf maakt. Niet alles wat onzichtbaar is is immers waardeloos. We merken nu dat bijvoorbeeld het feitelijk uitwisselen van informatie tijdens een video-overleg echt niet hetzelfde is als ons onderling met elkaar kunnen verbinden.
Toekomst van werk na covid: onthechte medewerkers
Dat is ook een belangrijk probleem waar managers en de afdeling HRM zich op dit moment over buigen: hoe verbind ik mijn medewerkers op afstand? Hoe zorg ik ervoor dat onze onderlinge verbondenheid niet wegvloeit? Hoe voorkom je als bedrijf dat je medewerkers zich niet ongemerkt gaan onthechten van je bedrijf? Hoe voorkom je dat ze niet makkelijk ten prooi vallen aan een andere werkgever?
Wanneer je bijvoorbeeld als softwaredeveloper alle dagen thuis op afstand aan het werk bent verandert er niet veel wanneer je switcht van werkgever. Daar zit een gevaar. Zeker wanneer de nieuwe werkgever meer salaris betaalt.
Sterker nog: je medewerker kan misschien wel prima tegelijkertijd voor een andere werkgever aan het werk wanneer de werkzaamheden zich lenen voor het op afstand werken.
Bedrijven zullen denk ik uiteindelijk kiezen voor een hybride model: sommige teams werken op afstand en sommigen op kantoor. Dat is ook afhankelijk van het soort werk. De meeste kenniswerkers zitten in de toekomst nog maar enkele dagen per week in een fysieke ruimte bij elkaar denk ik.
Deze tijd vraagt dus om scherpe overpeinzingen over welke rol werk, het kantoor, collega’s vervullen in het leven van werknemers en in de missie van het bedrijf.
Kantoor van de toekomst
Want hoe je het ook wendt of keert: het ouderwetse kantoor is geschiedenis. Los van de overheidsmaatregelen over social distancing en hygiëne blijven bedrijven en professionals langdurig voorzichtig uit angst voor besmetting. Allemaal op een kluitje bij elkaar is voor langere tijd uit den boze. In het nieuwe kantoor zullen we bijvoorbeeld ook minder snel langdurig babbelen bij het koffieautomaat. Overleg zal wellicht veel vaker plaatsvinden in de buitenlucht.
Technologie krijgt ook een prominentere rol in het kantoor van de toekomst. Ik stel mij zo voor dat bepaalde apparaten gaan werken met stembediening. Een deur die opengaat na verificatie van je eigen stem of een kopieerapparaat dat je kunt bedienen door ertegen te praten. Op deze wijze hoef je geen knopjes aan te raken en voorkom je mogelijke besmetting.
In sommige bedrijven zullen misschien eenvoudige robots pakketjes of post rondbrengen of zullen ze middels UV lampen kantoorruimtes ontsmetten van bacteriën en virussen.
Surveillance door de werkgever?
En dan dringt zich de vraag ook op: hoe wordt de kwaliteit van werk op afstand dan gemeten? Hoe hou je als bedrijf zicht op wat je medewerker thuis doet? Hoe meet je productiviteit? Is dat heel eenvoudig door te monitoren hoeveel e-mails of telefoontjes iemand pleegt per dag?
Of wordt het veel ingewikkelder? Er is nu al een enorme toename van vraag naar software dat in staat is om medewerkers op afstand in de gaten te houden, zogenaamde gluurprogrammatuur. Denk daarbij aan het registreren van het tijdstip van opstarten van je computer, het monitoren van je toetsenbordaanslagen, de websites die je bezoekt, het aantal e-mails dat je verstuurt tot aan software pakketten die screenshots nemen van je beeldscherm of je camera aanzetten om te controleren of je nog wel achter je laptop zit. Het maken van een sentiment-analyse op basis van onderlinge correspondentie is al mogelijk alsook het kunnen inschatten wanneer een medewerker de intentie heeft om van baan te wisselen. Niets minder dan een en inbreuk op de persoonlijke levenssfeer natuurlijk.
Voor bedrijven waar onderling vertrouwen een sterke morele waarde is, is surveillance door de werkgever trouwens niet nodig. Bedrijven die functioneren vanuit hiërarchie en top down aansturen zullen hier wel meer gebruik van maken en in de toekomst wellicht de grenzen opzoeken.
In Nederland wordt de werknemer gelukkig nog beschermd door het arbeidsrecht, door de AVG en de Autoriteit Persoonsgegevens. Daarom mogen werkgevers niet roekeloos maar allerlei data over de werknemer verzamelen. Maar toch voorzie ik dat dit een groeiende ontwikkeling gaat worden: waarbij werkgevers middels steeds slimmer wordende software een beeld proberen te krijgen van de arbeidsproductiviteit en het functioneren van succesvolle en minder succesvolle medewerkers.
Slimme software en robots op de werkvloer
Wanneer we kijken naar de toekomst van werk in het post-Covid19 tijdperk dan valt me wel op hoe weinig er wordt gesproken over de toename van automatisering, kunstmatige intelligentie en robotisering op de werkvloer. Ik ben namelijk sterk van mening dat deze pandemie het gebruik van met name kunstmatig intelligente software (om bepaalde taken over te nemen van werkenden) sterk zal doen laten toenemen.
Allereerst omdat door de Covid19 pandemie sommigen beroepen die in het verleden werden gezien als ongevaarlijk, nu opeens worden bestempeld als onveilig. Menselijk contact kan immers leiden tot besmetting.
Omdat het waarschijnlijk nog wel een tijdje gaat duren voordat we op sommige plekken weer echt bij elkaar dicht in de buurt mogen zijn, kijken bedrijven actiever naar het vervangen van mensen door slimme software en in sommige gevallen fysieke robots.
Menselijk taken vervangen
Ten tweede zal er vanuit het oogpunt van kostenreductie, in verband met de aankomende economische recessie, meer gebruik worden gemaakt van technologie om menselijke arbeid te vervangen denk ik. Zo gebruikt Paypal in 65% van de chatgesprekken al chatbots. En besteedt YouTube veel meer van de contentmoderatie uit aan kunstmatig intelligente software. Een bedrijf dat robot-schoonmakers maakt voor bedrijven, meldt een toename van 13% sinds de uitbraak van Covid19. Dat is werk dat normaal door mensen gedaan wordt.
Robots hoeven immers geen afstand te houden van elkaar en kunnen werk overnemen wat nu niet meer gedaan kan worden door mensen. Extra impuls is dus ook de economische crisis die volgt. Robots vragen een investering, maar zijn vaak op lange termijn goedkoper. Technologie kan dus zorgen voor “additional unemployment”.
Technologie kan kijken
Computervision is ook een van die technologieën die meer gebruikt gaan worden. Met een stukje software in een camera kan iets gedetecteerd worden in de fysieke wereld, zonder dat daar nog mensen aan te pas komen. Waar eerder mensen ergens naar toe gingen om te kijken, om vervolgens datgene wat je zag terug te rapporteren in de organisatie, worden die taken mogelijk overgenomen door er op afstand met een camera en computervision software naar te laten kijken.
Heel veel saaie taakjes, routinematig werk dat mensen nu doen, worden overgenomen door software en robots. Die mogen wel dicht bij elkaar zijn en kunnen niet besmetten. En er worden, naast zicht, veel meer zintuigen overgenomen. Omdat mensen nu op sommige plekken niet meer bij elkaar mogen komen, zal men sneller gebruik maken van sensortechnologie om waarnemingen terug te koppelen.
Conclusie
Corona heeft een tijdelijke en een blijvende impact. Op allerlei gebieden, maar zeker in belangrijke mate op ons werk. Veel mensen zijn inmiddels hun baan verloren of gaan deze in de toekomst verliezen. Thuiswerken is het nieuwe normaal en het ouderwetse kantoor is geschiedenis. Niet alleen omdat de nieuwe regels blijvende realiteit zullen worden, maar ook omdat de komende economische dip meer bedrijven er toe doet bewegen om het fysieke kantoor op te zeggen of in te krimpen.
Wanneer je je als bedrijf blind staart op een Excelsheet met meetbare parameters (kosten, arbeidsproductiviteit) is deze laatstgenoemde handeling wellicht te beargumenteren. Maar het samenkomen op een fysiek kantoor is meer dan het uitvoeren van taken op een fysieke locatie. Werkgevers moeten zich nu afvragen welke rol werk, kantoor en collega’s vervullen in hun bedrijf van de toekomst.
En de komende maanden komen daar de overpeinzingen bij van de mogelijkheid van surveillance op de werkvloer en het vervangen van menselijke taken door bijvoorbeeld slimme software of robots. Soms is dat bittere noodzaak om het verdienmodel te kunnen waarborgen, soms is het een kwestie van innovatie en technologische vernieuwing. En soms is het belangrijkste motief een economische. Voor allen valt iets te zeggen.
Ik zou zeggen: pak met z’n allen het momentum. Nu veel dingen vloeibaar zijn geworden door de coronapandemie is het zaak om samen te praten over de stip op de horizon. Hoe willen we dat het werk van de toekomst eruit ziet? Een werkveld waarin bedrijven voldoende winstgevend zijn, werknemers met plezier aan het werk zijn, vervulling halen uit hun werkzaamheden en we tegelijkertijd maatschappelijk verantwoord en inclusief kunnen ondernemen. En doe dat praten over de stip op de horizon vooral snel; voordat je het weet is ‘vloeibaar’ weer ‘vaste materie geworden..
Boek een lezing over dit onderwerp
Over mij
Jarno Duursma is trendwatcher, futurist en TEDx spreker. Hij is auteur van vier boeken over digitale technologie. Jarno is vaak te zien en horen in de landelijke media en schrijft opinie artikelen voor onder andere FD, NRC en Volkskrant. Hij is initiatiefnemer van de ‘Listening to the future’ tech-podcast en hij was jarenlang organisator van TechEvent SMC050, wat hij destijds zelf heeft opgericht. Tevens maker van de podcast: “Listening to the future”.