Vorig jaar, op een warme zomerdag, liep ik met een volle boodschappenkar de supermarkt uit. Ik kwam net terug van vakantie, en had geen zin om twee dagen te wachten op de bezorgdienst, dus even ouderwets de supermarkt in. Na ongeveer twintig meter duwen hoorde ik een harde klik en ging mijn boodschappenkarretje op slot. Wat ik ook deed: er kwam geen beweging in. Het was nog zeker vijftien meter naar mijn auto en dus moest ik een keer of tien heen en weer lopen om de boodschappen in mijn auto te leggen. Frustrerend!
Technologie bepaalt
Dit is wat mij betreft een klein maar goed voorbeeld van hoe technologie steeds meer voor ons bepaalt. Hoe een supermarkteigenaar bepaalt wat ik wel en niet mag doen. Waarschijnlijk met de doelstelling om diefstal te voorkomen, wordt de technologie ingezet en zo indirect onze vrijheden beperkt. De achterliggende intentie is waarschijnlijk goed bedoeld, maar veel zaken die vroeger onder het oordeel vielen van ons eigen persoonlijke geweten, worden nu bepaald door technologie. Het is aan of uit, het is zwart of wit.
Erosie
Digitale technologie maakt het niet alleen voor bedrijven, maar ook voor overheden veel makkelijker om regels op te leggen, af te dwingen en te handhaven. Langzamerhand verandert door digitalisering ons vertrouwde rechtssysteem. En niet ten goede: het is erosie. Technologie, computercode poetst de menselijke factor weg. Op verschillende plaatsen in ons land wordt computercode gebruikt om een norm stellen van ‘goed en fout’ en die toe te passen. En dat zonder de noodzakelijke procedures die juridische regels normaal gesproken moeten doorlopen. Technologische ‘oplossingen’ gaan daarmee buiten de ‘afweging-infrastructuur’ om, wat onze rechtsstaat in de kern is. Dit is een van de belangrijkste punten uit het boek van Maxim Februari ‘Doe zelf normaal’, dat ik deze zomer gelezen heb. Hard op weg het belangrijkste boek van 2023 te worden.
Februari beschrijft dat door digitalisering een overheid het gedrag van burgers opeens veel sneller en dwingender kan bepalen. Denk maar aan de QR-code tijdens de coronapandemie. Je bent welkom of niet. Je bent rood of groen. Je hebt zelf geen inspraak meer, er wordt niet meer over gepraat, nagedacht of geargumenteerd. De data spreekt de waarheid.
Afbrokkelen rechtspositie
Door de digitalisering verandert er dus iets in het recht. In onze rechtspositie. De macht verschuift in de staat van de wetgevende en rechterlijke macht, naar de uitvoerende macht, omdat deze nu in haar eentje controleert, handhaaft en tegelijkertijd de regels dwingend oplegt met behulp van technologie. Omdat er in de uitvoerende macht steeds meer technologie wordt gebruikt om te bepalen wat goed en fout is, kunnen burgers zich opeens niet langer tot de wet verhouden.
Je kunt (nu nog) hard rijden en dan mag je je vervolgens bij de rechter bezwaar maken tegen de boete en je kunt de procedure beginnen om een verkeersregel te veranderen. Maar wanneer technologie de (aan/uit) regels bepaalt, brokkelt de rechtstaat af. Omdat je nu de wet niet meer overtreedt (het winkelwagentje staat gewoon stil) stokt het proces waarbij je de wet kunt aanvechten en eventueel veranderen.
Morele autonomie
Dit gaat niet alleen ten koste van onze individuele rechtspositie, maar ook ten koste van onze morele autonomie. Soms is het moreel juist te verdedigen om een winkelwagen ongevraagd te lenen, zoals ze in Amerika zagen na orkaan Katrina, waarbij burgers massaal winkelkarretjes gebruikten om hun bezittingen mee te vervoeren. Wanneer technologie zwart-wit de regels bepaalt, gaat het ten koste van onze morele autonomie. Plat gezegd: soms is wettelijk onjuist gedrag wel moreel verdedigbaar en niet onbelangrijk: we hebben als mensen nou eenmaal ook recht op morele autonomie. Dus wanneer je de wet afdwingt met de technologie, heb je het recht in zekere zin vaarwel gezegd.
Klimaatcrisis
Februari noemt daarbij expliciet het gevaar van de klimaatcrisis voor onze individuele rechtspositie. Zijn angst is dat overheden de klimaatcrisis massaal gaan aangrijpen om onze burgerrechten in te perken. ‘Government by emergency’. Ons te dwingen middels technologie. Dat de rechtsstaat afbrokkelt en dat onze afwegings-infrastructuur, waarbij alle belangen worden meegewogen en individuele rechten gewaarborgd worden, overboord gaat. Dat we zwakke partijen niet meer kunnen beschermen tegen de macht van de overheid, die nou eenmaal hele sterke juridische en technologische middelen heeft. Zijn zorg is dus dat onder de noemer van “uitzonderlijke omstandigheden” ons individueel recht overboord gaat en we een cultuur krijgen waarin inbreuk op onze grondrechten en de daarbij behorende gebrekkige verantwoording “het nieuwe normaal” worden.
Macht aan de wet houden
Willen overheden dus draagvlak voor hun beleid dan is het cruciaal dat ze juist vasthouden aan de elementen van de rechtsstaat. De grondrechten, de onafhankelijke rechter, de machtenscheiding. Elementen die allemaal in dienst staan van het beginsel dat juist de macht zich aan het recht dient te houden. Dat ze gecontroleerd, bekritiseerd en bevraagd moet kunnen worden. Dit rechtsstatelijke beginsel, de garantie dat de overheid zelf onderworpen is aan de wet, beschermt de burgers tegen mogelijk machtsmisbruik en willekeur.
Misschien is mijn blik te somber, maar ik denk dat we de komende decennia conflicten zullen krijgen over grondstoffen, immigratie, milieu, water en geopolitieke macht. Een rechtssysteem is daarbij meer dan noodzakelijk. Daarbij is het voor ons als burger dus belangrijk om de macht steeds kritisch te blijven bevragen.
Door dat te doen plegen we ‘onderhoud’ aan het systeem van de wetgevende, rechtsprekende en uitvoerende macht en zorgen we dat het goed blijft werken. Het lezen van het boek van Februari zorgt dus dat we ons steentje daaraan kunnen bijdragen. Het boek bestel je hier.
